Kaçınma Davranışları
Hepimizin zaman zaman belirli durumlardan veya hislerden kaçınmaya çalıştığımız olmuştur. Örneğin yeni insanlar ile tanışmakla ilgili korkularımız var ise o zaman gideceğimiz bir randevuyu veya sosyal bir etkinliği son dakika iptal etmek tanıdık olduğumuz bir durum olabilir. Veya bitirmemiz gereken bir projeyi “Yarın başlarım.” diyerek sürekli ertesi güne erteliyorsak, o projeyi düşündüğümüz an dikkatimizi dağıtmak için telefonumu elimize alıyorsak burada da kaçındığımızı söyleyebiliriz. Kaçınma davranışları zor hissettiren hislerden, duygulardan, düşüncelerden veya durumlardan kurtulmak için gösterdiğimiz davranışlardır. Bu davranışlar kısa süreli olarak bizi güvende ve rahat hissettirebilirler ancak uzun vadede bu davranışlar bize yarardan çok zarar getirebilir.
Kaçınma davranışları kişiye ve duruma bağlı olmak üzere farklı görünümlerde karşımıza çıkabilir. Kaçınma davranışlarından bazılarını alkol ve uyuşturucu kullanımı, duygusal yeme, yapılan bir planı son dakika iptal etme, akıllı telefon ve sosyal medya kullanımı, sosyal izolasyon ve sürekli olarak hayal kurma olarak sıralayabiliriz. Bu davranışların kısa süreli ve uzun süreli etkilerini daha iyi anlayabilmek için örnekler üzerinden gitmek yararlı olacaktır.
Liseye yeni başlamış bir öğrenci düşünelim. Bu öğrencinin yoğun şekilde sunum yapma korkusu olsun. Sınıfta sunum ile ilgili bir ödev olduğunda bu kişi yoğun kaygı ve korku hissettiği için sunum görevini başka arkadaşlarına verip bu görevden kaçınabilir veya böyle bir seçenek mümkün değil ise sunum günü okula gitmeyip direkt o ortamdan kaçınabilir. Bu kişi ilk başta sunum görevini başka arkadaşlarına devrettiğinde veya okula sunum günü gelmediğinde hissettiği kaygı hissi otomatik olarak yerini rahatlık ve güven duygusuna bırakacaktır. Kişi bu rahatlık ve güven duygusunu bu davranış ile bağdaştırdığı içinde her buna benzer bir durumda bu davranışı göstermeye meyilli olacaktır. Ancak bu lise öğrencisi bu şekilde sürekli olarak sunumlardan kaçındığı için maalesef ki sunum becerilerini ve topluluk içinde konuşma yeteneğini hiçbir şekilde geliştirme imkânı elde edemeyecektir. Belki sunum yapmak o öğrencinin çok hoşuna gidecek ve ileride bunu yapabileceği bir mesleğe yönelecektir ancak bunu hiç denemediği ve hep kaçınma davranışı gösterdiği için sunum yapma fırsatını tepecektir ve bunu deneyimleme şansını kaçıracaktır. Bir başka örnekte karısından boşanması sebebi ile üzüntü ve pişmanlık duygusundan kaçınmak için kronik olarak alkol alan bir kişiyi düşünelim. Bu kişi boşanma sonrası duygularından kaçınmak, onları bir nevi kontrol altında tutmak için her gün alkol almaktadır. Alkol aldığı zaman bu kişi kendini daha keyifli ve hafif hissetmektedir ancak yoğun ve kronik alkol alımı sebebi ile karaciğerinde ciddi hasar oluşmuş ve alkol bağımlısı olmuştur. Bu şekilde bize kısa süreli olarak iyi hissettiren kaçınma davranışlarının uzun vadeli zararlı etkilerini daha rahat görebiliriz. Peki bu davranışlara sahip isek ne yapabiliriz?
Sahip olduğumuz kaçınma davranışlarının farkına varmak için bu davranışları gösterdiğimizi düşündüğümüz zamanları not alabiliriz. Bunun için yoğun bir şekilde kaygı/korku gibi duyguları hissettiğimiz zamanlar bu duygularla baş etmek için hangi davranışta bulunduğumuzu gözlemleyip bunları not alabiliriz. Not almak bu davranışlarımızın daha açık bir şekilde farkına varmamıza yardımcı olacaktır. Aynı zaman da bu zamanlarda hissettiğimiz duyguları ve düşünceleri not almakta oldukça faydalı olabilir. Bu şekilde bu duygulara bağlı olan düşüncelerimizin farkına varıp o düşüncelerin geçerliliğini ve işlevselliğini sorgulayabiliriz. İkinci olarak bu kaçınma davranışını sürdürmenin avantajlarını ve dezavantajlarını listeleyip bu davranışları devam ettirmenin kısa süreli ve uzun süreli etkilerini tahmin edebiliriz. Böylece bu davranışı değiştirmeye yönelik bir adım atmada daha istekli olabiliriz. Son olarak, profesyonel yardım alabiliriz. Bu işin uzmanı olan ruh sağlığı çalışanlarından destek almak oldukça etkili bir çözüm olabilir. Sonuç olarak unutmamamız lazım ki bu davranışlar pek çok insanda bulunmakta ve psikologlar gibi ruh sağlığı alanında çalışanlar bu konular konusunda oldukça deneyimli olabilirler. Bizi zorlayan konular ile ilgili destek almak oldukça yararlı bir yöntem olabilir.
Klinik Psikolog Hazım Tevfik Katırcıoğlu